Аранчын, Юрий Лудужап оглу

Аранчын Юрий Лудужапович (1926 чылдың декабрь 21 – 1997 чылдың сентябрь 27) – баштайгы тыва төөгү талазы-биле эртемденнерниң бирээзи, төөгү эртемнериниң доктору (1986), Тыва АССР-ниң эртем талазы-биле алдарлыг ажылдакчызы.

Юрий Лудужап оглу Аранчын
Төрүттүнген хүнү:	21 декабрь 1926(1926-12-21) (98 хар)
Төрүттүнген чери:	Чыргаланды Тес-Хем, ТАР
Мөчээн хүнү:	1997 сентябрьның 27(1997-09-27) (70 хар)
Эртем сферазы:	Тыва чоннуң төөгүзү
Ажыл чери:	ТДЧШИ (амгы ТГСЭТШИ)
Альма-матер:	ЛКУ
Эртем деңнели:	төөгү эртемнериниң доктору
Шаңңалдары:

Намдары

Ю. Л. Аранчын 1926 чылдың декабрь 21-де Тес-Хемниң Чыргаланды суурга Иван Санаевич Луду биле өөнүң ишти Мапак Конгуловнаның өг-бүлезинге төрүттүнген. Өг-бүлезинге 5 ажы-төлдүң 2 дугаары кылдыр төрүттүнген. 1937−1941 чылдарда Самагалдайның эге школазынга өөренип турган.1942−1947 чылдарда Кызылдың №2 ортумак школазынга өөренип, ону мөңгүн медаль-биле дооскан.

1947 чылда Ленинградтың күрүне университединиң чөөн чүк факультединче кирип алган. Университетти кызыл диплом-биле дооскаш, 1952 чылда ТДЧШИ-же (амгы ТГСЭТШИ) биче эртем ажылдакчызы кылдыр ажылдап кирип алган. 1959 чылда Иркутсктуң күрүне университединиң эртем совединге «Совет эвилелиниң Улуг ада-чурт дайынының чылдарында Тыва» деп темага кандидат диссертациязын камгалап алган.

1959 чылдың июльдан 1961 чылдың октябрьга чедир Ю. Л. Аранчын ТДЧШИ-ниң директорунуң оралакчыщы турган. 1961 чылдың ктябрьдан 1967 чылдың октябрьга дээр Совет Эвилелиниң коммунисттиг партиязының Тыва бкомунуң идеология салбырының эргелекчизи кылдыр ажылдаан. 1967 чылда Ю. Л. Аранчын ТДЧШИ-же директор кылдыр эглип келгеш, 27 чыл ишти Институтту удурткан. 1986 чылда Новосибирск хоорайга «Тыва чоннуң социализмче төөгүлүг оруу» деп монографиязы-биле доктор диссертациязын камгалап алган.

Өөнүң ишти – Елизавета Боракаевна Салзынмаа, дыл шинчилекчизи, тыва дылдың специализи.

Ажыл-ижи

Ю. Л. Аранчын бодунуң бир дугаар эртем чүүлүн сургуулдап тура-ла парлап үндүрген. Ооң «Бургунгу тюрк бижиктиг Сайгында даш» деп чүүлү 1951 чылда ССРЭ-ниң Эртем академиязының «Чөөн чүктүң эпиграфиказы» деп эртем сеткүүлүнге үнген. Ол тураскаал ооң төрүттүнген чериниң чанынга тывылган.

Директорлап турар үеде ол бодун салым-чаяанныг эртемден, удуртукчу база эртем эргелекчизи кылдыр көргүскен. Ооң директорлап турар чылдарының иштинде Институт элээн хөгжүп өзүп келген, ооң материал-техниктиг курлавыры база быжыккан, Москваның, Ленинградтың, Новосибирсктиң база өске-даа улуг хоорайларның эртем-академиктиг институттары-биле харылзаалары калбарган. Ю. Л. Аранчын бодунуң бүгү күжүн база бар билиин Тывага эртемниң сайзыралынче берип, ооң материал-техниктиг курлавырын экижидеринче база аныяк эрдемденерниң декимчезинче үндүрүп турган. Ооң идепкейлиг киржилгези-биле тыва чоннуң төөгүзүнге, дыл эртеминге, экономиказынга, социал база культурлуг сайзыралынга хамаарышкан элээн хөй улуг ажылдар Москваның, Ленинградтың, Иркутсктуң база Новосибирсктиң шылгараңгай эртемденнериниң дузазы-биле белеткеттинип, парлап үндүрттүнген турган.

Дыка улуг ажыл словарьлар үндүрер талазы-биле кылдынган: орус-тыва, тыва-орус, орфографтыг, көдээ ажыл-агый, географтыг база ниитичи-политиктиг терминнер словарьлары. Бурунгу тюрк бижимелдерниң тураскаалдары, тыва дылдың диалектилери, ооң сайзыралының чадалары, база ол ышкаш тыва дылдың орус база моол болгаш өске тюрк дазылдыг дылдар-биле харылзааларының чидиг айтырыглары. Ю. Л. Аранчынның тургусканы культура сектору Тываның чоннарының чаңчыл болган культуразын шинчилээр даалгаларын шиитпирлеп турган.

Дыка улуг ажылды Ю. Л. Аранчын ССРЭ-ниң: Дыл шинчилээр, Этнография, Төөгү, Материалдыг культура төөгүзү, Делегей чогаалы институттары-биле база Россияның эртем академиязының Сибирьде салбырының база ол ышкаш Калмыкияның, Якутияның, Бурятияның, Даг Алтай база Хакасияның эртем албан черлери-биле эртем харылзааларын калбартыр талазы-биле кылып чорудуп турган. Ю. Л. Аранчын Институттуң улуг коллективтиг ажылдарын белеткээринге идепкейлиг киржип турган. Ол 1964 чылда Москвага үнген ийи томнуг «Тываның төөгүзүнүң» бирги үндүрүлгезиниң, «СЭКП-ниң тыва организациязының төөгүзү», «Тыва Республиканың садып алыкчылар бөлүглениишкининиң Экономиктиг төөгүзү» (Новосибирск, 1996), чаа өскертилгелерлиг, немелделерлиг кылдыр үндүрген «Тываның төөгүзүнүң» бирги томунуң (Новосибирск, 2004) редакциязының кежүгүнү, соавтору; ТДЧШИ-ниң дыка хөй «Эртемденнерниң демдеглелдериниң», эртем болгаш тематиктиг чыындыларның, кезек социалисттиг «Тыва АССР-ниң социалдыг хөгжүлдезиниң очерги», «Тываның аныяктары. Социалдыг хевири» дээш оон-даа өске ажылдарның харыысалгалыг редактору.

90 ажыг эртем чүүлдериниң база элээн каш монографияларның, коллективтиг ажылдарның кезектериниң база эгелериниң автору. Ю. Л. Аранчын – дыка хөй бистиң чурттуң болгаш делегей чергелиг конференцияларның, симпозиумнарның база конгресстерниң идепкейлиг киржикчизи, аңаа илеткелдери-биле кирип шаг болган. Кезек илеткелдери англи, испан, моол дылдарже очулдурттунган. Ол идепкейлиг эртем-организасчы ажылын хөй-ниитичи ажыл-биле каттыштырып чораан. Дыка хөй чылдар иштинде СЭКП-тиң Тыва обкомунуң кежигүнү, кезек созывтарның депутады, Тыва АССР-ниң Дээди совединиң удуртукчузу, Бүгү Россия чергелиг төөгүнүң болгаш культураның тураскаалдарын камгалаар ниитилелиниң Төп совединиң тывада салбырының удуртукчузу база кежигүнү, «Билиг» ниитилелиниң Тывада салбырының удуртукчузу дээш оон-даа өске хөй-ниитичи ажылды кылып чораан.

Шаңналдары, алдар-ады

• Орден «Хүндүткелдиң демдээ» (1970)
• Орден «Чоннар найыралы» (1986)
• Медаль «Кур черлерни болбаазыратканы дээш» (1973)
• «Күш ажылдың хоочуну» (1985)
• Моол арат республиканың медалы «Найрамдал» (Найырал)
• медаль «Идепкейжи күш ажылы. В. И. Ленинниң 100 харлаанынга удур»
• Медаль «1941—1945 чылдарда Улуг ада-чурт дайынынга тиилелгениң 50 чыл ою» (1995)
• Тыва АССР-ниң эртем талазы-биле алдарлыг ажылдакчызы
• Хүндүлүг ат «Тываның ХХ чүс чылда алдарлыг кижилери».

Кол ажылдары

• «Совет эвилелиниң Улуг ада-чурт дайынының чылдарында Тыва» (Кызыл, 1955)
• «Алдан-Маадырларның тура халыышкыны» (тыва дылда)
• «Күчүлүг орус чон-биле кады» (В. И. Дулов-биле кады бижээн)
• «Тыва чоннуң социализмче төөгүлүг оруу» (Новосибирск, 1982)
• «Тываларның культуразы: чаңчыл болгаш амгы үе» (Кызыл, 1988) д о.ө.

Дөс

1. Маннай-оол М. Х. Юрий Лудужапович Аранчын (1926): к 85-летию со дня рождения // Летопись Тувы − 2011: ист.-краеведч. альманах. — Кызыл, 2010. — С. 196—198.
2. Аранчын Юрий Лудужапович : [о нём] // учен. зап. / Тув. ин-т гуманит. исслед. — Кызыл, 2002. — Вып. XIX. — С. 302—303.
3. Харунова М. М.-Б. Юрий Лудужапович Аранчын : 90 лет со дня рождения / М. М.-Б. Харунова // Люди и события Тувы : календарь-хронограф 2016 / ГБУ «НБ им. А.С. Пушкина Респ. Тыва», тув. ин-т гуманит. и прикл. соц-.экон. исслед., нац. музей Респ. Тыва ; сост. Е.М. Ак-кыс ; редкол. : Н. М. Моллеров [и др.]. - Кызыл, 2015. - С. 111-115.