Араганын тывылганынын дугайында судур

Араганың тывылганынын дугайында судур.

Бир катап Кудука тажы Падмасамбхава Башкыдан айтырган:

- Арага деп адаар суук бүдүмел чогум кайыын тывылганыл, харыылап берип көрүңерем?

Падмасамбхава Башкы харыылаан:

- Шаг шаанда 4386 кальпа бурунгаар бүгү-ле амылыг амытаннар (дээр-денгерлер, азарлар, кижилер, шулбустар, чер, суг ээлери) Будда Башкының Өөредиин дыңнап органнар. Ол үеде шулбустарның хааны ханы мунгаралга алзып: "Чуге бүгү-ле амылыглар мени эвес, Будданың өөредиин дыңнап турарыл?" деп боданып чыткаш, удуй берген. Ынчан ооң камгалакчызы Кара-денгер дүжүнге кирип, чугаалаан: "Сен, шулбустарның хааны, мунгарава. Ам сеңээ "арага" деп адаар суксунну кылырын айтып берейн. Ону кылырда херек чүүлдер:

Калчаа буганың бажы;
Калчаа, дерзии чаанның чараазы;
Хоранныг чыланның шагар дылы;
Калчаа арының чигири;
Калчаа ыттың чараазы;
Танцылап турар тос кыс шулбустуң чүңү;
Cек чиген бөрунуң карааның огу;
Өлуг мочунуң эъди;
Кижи чиир (магачын) херээженниң ай демдээниң ханы;

Бо тос хораннны чыып алгаш, номчуур ужурлуг сымыраныг-сөстерни номчуптарыңга, арага деп адаар хем ага бээр".

Шулбустар хааны оттуп келгеш, аажок амыраан. Ол тос хоранны чыггаш, бедик даг кырында даш пашты салгаш, араганы сава-санга сынмас кылдыр кылыпкан. Арага агып баткаш, тос хем болу берген. Ол үеде Будда Башкының өөредиин дыңнааш, чанып бар чораан кижилер суг деп бодааш, араганы ижипкеннер. Оон соонда шупту эзирээн. Үе эрткен, арага черже сиңип кирген, оон түңнелинде ийи ангы арага тыптып келген: үрезин-тараадан кылыр арага, хойтпактан хайындырган арага.

Тос хоранның салдары

Калчаа арзыланнын бажындан кылган болганда, ону ишкен кижилер боттарын "Мен кончуг мен" деп бодап, Уш Дээди Эртинени, өскелерни куду көрүп, бастыр, оон түңелинде тамы оранга барып төрүттүнер.
Калчаа, дерзии чаанның чараазындан кылган болганда, араганы амзапкан кижилер элээр кижиниң чугаазын дыңнавас, "ам-даа ижер мен!" деп алгырар. Бо шын эвес бодалдар ийиги хоранның салдары.
Шагар чыланның дылындан кылдынган болганда, эзирик кижилер бак сөглээр, хорадаар.
Калчаа арынын чигиринден кылдынган болганда, араганы амзаан кижиге оон амданы чигирден артык чаагай болур. Бир ишкен соонда, соксаары берге апаар. Ол дээрге дортку хоранның түңнели.
Калчаа ыттың чараазындан кылдынган болганда, эзирик улус кыржып, чокшуп, бот-боттарын өлүржүп эгелээр.
Танцылап турар тос кыс шулбустуң чүнүнден кылдынган болганда, эзирик кижиниң ханы дүргедеп изиир. Анаа олуруп, оожум удуп шыдавас, маңнап, оруунга таварышкан чүвени, хат-шуурган дег, буза таварып эрте бээр. Сээдең чуве дег, андарлып соок-даян сыйып алыр.
Сек чиген бөрүнүң карааның огундан кылдынган болганда,эзирик кижиниң карактары туруптар. Тода эки көрбес апаар.
Өлген мөчүнүң эъдинден кылдынган болганда,арагачы кижилерниң арны, кежиниң өңү өлүгленчек, көк апаар.
Кижи чиир херээженниң ай демдээнин ханы-биле кылдынган болганда, арагачы кижиниң чаагай буянныг күжү мага-бодун кааптар. Оон орнунга арыг эвес, багай күштер кирип, угааны дедирленип, каржыланып, дерзии, бак апаар.

Эрткен чуртталгада чаяалгалар

Эзирик кижинин бодун алдынып турарындан эрткен чуртталгазында кандыг чаяалгалыг чораанын тодарадып болур:

дээр-денгер азы кижи чораан болза, мага-бот, чугаа-домак, угаан-биле нүгүл кылбайн, оожум удуп чыдып алыр;
азар бооп чораан болза, сөгленип, шуугап, чокшуп эгелээр;
дириг амытан бооп чораан болза, чугааланырга, дылы долгажып, чугаазы билдинмес апаар;
аш-мирит оранынга төрүттүнүп чораан болза, мага-боду аартап,дорт туруп шыдавас, кээп дүжүп турар апаар;
тамы оранынга төрүттүнүп чораан болза, чылдагаан чок ыглап оруп бээр, чугааланырга, дылы долгажып, чугаазы билдинмес апаар.

Араганы калчаа, күштүг, чоргаар, бай, экииргек, делгем, хостуг деп адап турар.

Калчаа деп адай берген чылдагааны-ону ишкеш, калчаарап, шын биле мегени, буян биле нүгүлдү ылгавастаар, сөөлунде барып адаккы ораннарга төрүттүнер.

Күштүг деп адай берген чылдагааны-араганы ишкен кижи шын кайда дээрзин бодавайн, Уш Дээди Эртинени куду көрүп, чаагай, Буянныг өг-бүлениң ажы-төлүн бастып эгелээр.

Чоргаар деп адай берген чылдагааны - ону ишкеш, чөгенчиг чавыс кижи безин чоргаар, адыыргак апаар, мелегей кижи "кончуг угаанныг" мен деп бодун санай бээр.

Бай деп адай берген чылдагааны - ону ишкен кижилер боттарының эт-хөренгизин көөргедип, байыыргап эгелээр.

Экииргек деп адай берген чылдагааны - эзирик кижи бар чүвезин, эт-хөренгизин өскелерге үлепкеш, ядарап, диленчи апаар.

Делгем болгаш хостуг деп адай берген чылдагааны-эзирик кижи утка чок үр чугааланып оруп бээр. Бодунуң мага-бодунуң күжүн чидирип, чугаазы сээдеңнеп, угаанын чидирип эгелээр. Оон түңнелинде ол чоргааралын чидирип, өлген соонда, адаккы ораннарга төрүттүнер.

Бистин үндезин Бурган Башкывыс Будда Шакьямуни чугаалаан:

"Хөй хилинчек-човулаңның чылдагааны бооп чоруур араганы ишпес болза эки. Бир эвес мээң өөреникчим сигенде шалын хире бичии арага-даа ижер болза, ындыглар мээн оореникчилерим болбас. Бир эвес кижи арага ижиптер болза, ындыглар мээң өөреникчилерим болбас. Бир эвес кижи арага ижиптер болза, аксы-домаа, мага-боду, угааны салдынчак, башкарылга чок апаар болгаш мугулай байдал килен-кылык, харам, алыксак, адааргак, дужаалзырак сеткил дээн ышкаш угааннын нугулдуг кем-хири белени-биле тыптыр. Эзирээш каяа-даа ужуп каар, мага-бодунуң чажырар чердери хөйге көстүп чоруур, ыядыр арын чок апаар, оон кускулуг аксын ыттар чылгаар. Ынчан Буддалар, бурганнар ону араганын хилинчек-човулаңындан адырып алыр дээш кызар. Оларны ол кижи тоовас болза, Өөредигниң килеңниг камгалакчылары кезедир. Ынчан арагачыларның аксындан хан төктүп, аъттан ужуп, хая-даштан андарлыр, сугдан, оттан азы элекке амы-тынындан чарлыр. Өлген соонда сес изиг, сес соок, ылангыя Авичи деп эң-не аар хилинчек-човулаңныг тамы ораннарынга төрүттүнүп, хилинчектенир".