Амыдыралдың эргилдези болгаш дириг амытаннар
Амыдыралдың эргилдези болгаш дириг амытаннар - Мындыг айтырыг туруп кээп болур: " Бир-тээ амыдыралдың эргилдези болгаш ооң ажыг хилинчектери дээрге-ле, алыс шын човулаңнар болган төлээде, ооң чогум боду кандыг янзылыг болур чүвел:"
- Амыдыралдың эргилдезиниң үш чүүлге чарлыр: күзелдерниң делегейи, хевирлерниң делегейи, хевири дүрзүленмээннерниң делегейи. Күзелдерниң делегейинде дириг амытаннар беш күзенчиг чүүлдерниң: хевирлерниң, үннерниң, чыттарның, амданнарның болгаш өйдүктүрер чүүлдерниң таалалынга алзып чыргаар. Хевирлерниң делегейи ийи кезектен тургустунар эң адаккы кезекке амытаннар даштыкы таалалды эскербестер, ынчалза-даа иштики таалалды билип турарлар. Эң дээди кезекте амытаннар таалаар медерелден шуут хоорук болуп турар болгаш оларга таалал кандыг-даа хамаан чок. Хевири дүрзүленмээннерниң делегейинде бүгү хевирлер, үннер, чыттар, амданнар болгаш өйдүктүрер чүүлдер, а база ол ышкаш таалалды хандырар сеткилдиң беш чүүлдери шуут чок; мында чүгле медерел колдаан болур, ында амытаннар чүгле кымга-даа, кандыг-даа хамаан чок медерелдиг, хандыр боданган болгаш өскээр чардыкпас билдилиг болуп турар.
- Амылыг амытаннарның амыдыралдың эргилдезинде шимчеп чоруп турар алды хевирлери бар: бурганнар, чартык бурганнар, кижилер, аш бириттер, адыгуузун амытаннар болгаш эрлик оранында хилинчектеттингеннер. Бурганнарга хевир болгаш хевири дүрзүлеттинмээннер оранында амытаннар хамааржыр. Чартык бурганнар бурганнарга дөмей, ынчалза-даа олар өжээтен болгаш каржы. Кижилер болза, дөрт "дептерниң" болгаш ол дөргүлүг черлерниң чурттакчылары-дыр. Аш бириттер- аштап, суксап хилинчектеттирген амытаннарның хөй янзы хевирлери. Адыгуузун амытаннар - олар дээрге далайда болгаш чер кырында чурттап чоруур амылыг чүвелер ол болур. Эрлик оранында хилинчектеттиргеннер - олар дээрге мурнунда боттарының эки, бак үүлгедиглериниң аайы-биле янзы-бүрү өңнерлиг болгаш хевирлерлиг амытаннар болур.
- Амыдыралдың эргилдези деп домактың алыс утказын алыр болза, ол дээрге, хайлыг, караңгы болуушкуннарга болгаш бужар-бачыттыг чүүлдерни ёзугаар болуп турар, кымның-даа хыналдазынга чагыртпас болуушкун-дур. Ооң алыс бүдүжүнүң шынары - ажыг хилинчек болур; ол амгы бо назыда човулаңнарның үндезини болбушаан, соңгу назыда човулаңнарның тыптырын белеткеп турар. Шынгыызы-биле чугаалаарга, амыдыралдың эргилдези - ол дээрге хайлыг караңгы үүлгедиглерниң болгаш бужар-бачыттың түңнелде тывылган угаан-бодал, мага-бот талазы-биле чүдертээн чүүлдерниң бириккени-дир. Бо үш хевирде амыдыралдың эргилдезинге киришпес хире чүү-даа чок болганда, бүгү амытаннарның угаан-бодал, мага-бот талазы-биле биригип каттышканы амыдыралдың эргилдези ол болур апаар-дыр.
Дөзү
эдер- " К.К.Кудажы, Ю.Ш.Кюнзегеш. Улуг-Хем: Тыва чогаалчыларның сеткүүлү 5-6. Владимир Кара-Сал "14-кү Далай-Лама Тывада". 1993чыл."