Алдан-Маадырлар

Алдан-маадырлар — Хемчикте 1883-1885 чылдарда тыва дүжүметтерге туттурбайн чоруп турган кайгал кижилерни ынча дээр.

Адының утказы

Эжен хаанның үезинде оларны кым-даа "маадыр" дивейн турган. Ноян кижилер боттарының чагааларында оларны "дургуннар", "аар кемниг оор" азы "балалыг бак оор" деп сөглээр турган.

Кара чон оларны анаа "дургуннар" дээр турган.

Ол кайгалдарга "маадыр" деп атты коммунист улус берген. 1941 чылда, 5 айның 11-ниң хүнүнде ТАР Биче хурал Президиумунуң доктаалы ёзугаар, 1883-1885 чылдарда дургунап чораан улусту "Алдан дургуннар" дивейн "Алдан маадырлар" деп адаарын доктааткан.

Алдан дургуннар

XIX в. 70-80 чылдарында тыва араттар манчы хаанга, моол, тыва нояннарга эңдерик үндүртүг төлеп, хензин-ле чүве дээш базындырып, үптедип, ядаралга кызадып, качыгдал-човулаңны көрүп чораан. Ооң кадында бойдустуң өршээл чок халавын канчаар. Каш чыл улай кааң-халыын, аш-чут таварыырга, мал бажы кедергей эвээжээн, тараа-быдаа ховартаан, кыдат, орус садыгжыларга төлээр чээли өрези баш ашкан, ядарап куруглаан кижилер чер болганга эңдерилген.

Манчы хаанга өлүк албан, моол чагырыкчыларга дүк албан, Улаастай кирер, оон келир ноян-дүжүметтерге, чанчыга, чургааннарга хереглээр мөңгүн үндүртүг болгаш өл, кургаг сүүзүн чыып шапкылашкан дүжүметтерниң аъдының дуюгларының, кымчызының даажы читпес турган. Чер болганда уе-човуур, ыы-сыы, каргыш-хилег дыңналыр.

Янзы бүрү чылдагааннардан ядараан араттарның аразындан эрес эрлер ылгалып, хостуг амыдырал дээш демисежип чоруур апарган. Оларны "кайгалдар" деп адаар, а кожа-хелбээ Моолга боттарының кайгалдарын "сайн эр" (эки эр) деп адаар турган. 1881 чылда Хөнделең, Алаш, Барлык, Чер-Чарык, Ак, Эдегей, Кудугуй, Чыргакы, Шеми, Чадаана, Хөндергей, Чаа-Хөл, Өвүр Торгалыг, Бора-Шай, Саглы дээш, өске-даа черлерниң кайгалдарының аразында харылзаазы тудуш апарган. Кээргел чок кызагдалга туттурган, аш-чутка бастырган Хемчиктиң араттары чөгели төнгеш, "өлзе өлгей-ле, өршээзе өршээгей-ле" деп бодай берген.

1883 чылдың чазынында бөлүк дүжүметтер Моолче боо-мөңгулуг, бүрүн херекселдиг кайгалдар аъткарган. Удаваанда кайгалдар олчалыг келген. Үлеш болган. Чамдык дүжүметтер өкпелээн. Чаргы-чаалы үнген. Кым, чүнү кылганын эрге-чагыргага дыңнадып эгелээн. Бөдүүн кижилер буруулуг болган. Нояннар, дүжүметтер оларны тудуп эриидеп, шаажылаар деп барган. Кайгалдар дезипкен. Дүжүметтер сүрүп эгелээн. Ам кайгалдарны дургуннар дижи берген.

1941 чылда Тываның Намының Төп Комитединиң доктаалын езугаар оларны маадырлар дээр апарган.

Тос эрии

Тос эрии – туттурган алдан-маадырларның аскы-сөзүн оскундуруп алыры-биле эрии, шаажылалды көргүзүп, хилинчектеп турганы болур.

Тойбуң, шипшиирге дээр дилиндек манзылар-биле балдырынң эъдин кертип турганы.
Хаак-биле ооргаларын дадаазыннадыр улдап турган.
Моорадыр хүлүп турган.
Чаактарынче хан мынгы болгуже шаагайтап турган.
Салааларын сый-чылчыра сапсылгалап турган.
Карактарынче согурартыр хыл уруп турган.
Мунчурадыр холдарындан азып турган.
Угаанын албаарартыр ыштап турган.
Дөрт мөчүзүнден дөрт өргеннерге херип турган.

Бижиттинген чогаалдар

С.А. Сарыг-оол "Алдан маадыр", шүлүк
М.Ы. Идам-Сюрюн "Союспан", баллада
Е.Т.Танова "Арбас-Ойну мунувуткаш", шүлүглел
А.Ч. Тамба-Сюрюн " Оттукай", тоожу
Ч. М. Чульдум "Тевек" деп номдан чечен чугаалар
И Бадра " Арзылаң-Күдерек" чамдык эгелери
С.А. Сарыг-оол " Алдан-Тургун", роман
Ю.Л. Аранчын " Алдан-Маадырларның тура халыышкыны", төөгү очерк
В.Ш. Көк-оол "Самбажык", драма шии
Е.Т. Танова " Туттурбайын чорза-чорза", драма
Э.Б. Мижит "Кара-Дагның казыргазы", баллада шии

"Шын" солун Алдан-Маадырлар дугайында

XIX вектиң ийиги чартыында тыва араттар манчы, моол, тыва феодалдарга, чазый садыгжыларга үптедип, базындырып, ядаралдың, эрге-медел чок караңгы бүдүүлүк чоруктуң качыгдал човулаңын көрүп түреп чораан. Аар-берге национал болгаш социал дарлалдың кадында, бойдустуң өршээл чок даржылгалыг халавын канчаар! Каш чыл улай кааң-халыын, чут-чурааңгай таварыырда, мал бажы кедергей эвээжээн, тараа-далган ховартаан, орус, кыдат садыгжыларга төлээр чээли өрези баш ашкан, ядарап куруглаан кижилер чер болганда эңдерилген турган. Манчы императорга өлүк албан, моол чагырыкчыларга дүк албан, Улаастай кирер ноян-дүжүметтерге, Улаастайдан келир чанчынга, чургааннарга хереглээр мөңгүн үндүрүг, өл, кургаг сүүзүн чыып шапкылашкан дүжүметтерниң аъдының дуюгларының, кымчызының даажы читпес турган. Чер болганга-ла уе-човуур, ыы-сыы, каргыш-хилег.

Арбан, суму аразынга аалдар кезип колданып чоруур кижилерни «кара дээринге кагдырган кара тояанчылар» — деп, чектеп дорамчылавышаан, бай-шыырак улустар оларны кам-хайыра чокка кулданып, кара дерин төп, балдырының эъдин шылып, ханын соруп чораан. Хоозурааш, көдээ ажыл-хожулдан адырылган кижилер кожайларның хевиниң элендизи, шайының шаары, чеминиң артыы, божа-хойтпаа дээш, чайның изиинден, ажыг кыштың соогундан чалданмайн, чүнү кылбас дээр! Хоойлудан дашкаар чораан хөөкүй араттарны феодалдар канчаар дорамчылавайн чорду дээр! Хемчиктиң Даа кожуунунуң Ондарларның Сеңгин чаңгы дээрзи кедергей араатанзыг каржы-дошкун дерзиилерниң бирээзи турган. Ол чораан-на черинге араттарны кымчылаар, тевер, шанчар, анаа-ла олурган кижилерге шорбактажып: «Сени мен 80 кагар болзумза, «уе!» дээр сен бе?, 100 каксымза, «уе!» дээр сен бе, шыдашпайн «уе!» дептер болзуңза, улам хөй кагар мен» – деп, хыын хандыр, кыртыжын курулдур ырзаңайнып каттырар, эң дерзии байдал-биле эттеп-хыйнаар турган. Алдан-дургун хөделип үнер мурнуу чарыында болган бир таварылганы 84 харлыг арат Ооржак Чөлбең 1942 чылда мынча деп сактып чугаалаан: «Балчымай чаңгы бодунуң кадарчызы Хөгенчикти эзирик эттеп турганын көрген мен, чаактарынче шагаайтап, ооргазынче хаак-биле сылба шаап турган чүве. Медерелин оскунуптарга, соок суг саарыпкаш, миннип кээрге, база катап хап-ла эгелээр, шак ынчаар хүннү бадыр эттеп-хыйнап келген. Хире-хире ооң ооргазын кызыдып каан демир-биле хаарып, чамдыкта ооң ооргазынга оттуг көстү каггылааш, чонгу салып өрттедип турду. Мен бо бүгүнү караам-биле көрүп, дүжүметтиң дужаалы-биле бирде дузалажып-даа турдум. Чүвениң ужуру болза, Хөгенчик бодунуң кадарып турган инектеринден бир шарыны бир аратка ачыладыпкан, оозу дустап чорааш кээрге, шарының ооргазы чаараан болган». 1944 чылда Ооржак Шевер-оол «Бызыяа үгер-даага таакпы кыпсыр отту шын эвес сунган дээш Дажыманы моорады эттээнин 20 харлыымда караам-биле көрген мен» – деп чугаалаан.

Ядыы база куруг калган араттарның аразындан эрес-кашпагай дидим эрлер ылгалып, дарлакчылар-биле тура тутчуп, базындырган ядыы кижилерге эпти-ле болчу бээр апарган. Оларны «кайгалдар» деп адаар, а кожа-хелбээ Моолга боттарының кайгалдарын «Сайн эр» (Эки эр) деп адаар турган. Алдан-дургуннуң демиселиниң оранчок мурнунда-ла шак ындыг эрлер кайы-даа кожуунда ылгалып илерей берген.

Хем-Белдири, Көк-Тей олаады чурттап чораан Салчак Ширинең деп кижини Салчак хүрээзиниң даа ламазының хоюн кадарып тургаш, ооң бир хоюн оорлапкан дээш, феодалдар ужур-дүрүм чокка аажылап туруп бээрге, ук Ширинең Белек-Чаңгы деп дүжүметтиң чүгүрүк сарыг аъдын мунгаш, дезип чорупкан. Оон Ширинеңни феодалдар сүрүп туруп бээрге, ол кижи Ашак-Чалаң деп феодалдың 2 аъдын тудуп мунгаш, Шагаан-Арыгга баргаш, аңаа Донгак Сарыг-оол деп бир кижи-биле эштежип-коштанчып алгаш, 2 чыл дургузунда алдырбайн келген.

Кончуг эрес, адар-боолаар, феодалдарга кажан-даа базындырбас деп шиитпирлеп алган Ширинең деп экер эрес эр байларның малын хунаап алгаш, ядыы араттарга үлеп берип, алдырбайн чорза-чорза, адактың сөөлүнде, дайзынның огундан барган, феодалдар «думчуу чок Ширинең, дуюу чок сарыг» — деп, одап, хыы ханып, шаанга чедир кочулап келген. Ынчалза-даа дургуннаар чорук чидер туржук, харын улам үгдереп барган.

Бай-Тайга районда Хемчик кызаазында Кара-Чода деп кижиниң дургуннай бергеш, чаштынып турган дааның дугайында, Барыын-Хемчик районда Хөнделең болгаш Ак деп черлерде дургун Муңгаадайның хорагдап чорааны куйларның дугайында тоолзуг чугаалар бар. Феодалдар-биле чөрүшкеш, дургуннай берген Сарыг-Самдаң база Эрең-Хөө деп ийи экерлерниң ады-биле Чыргакыда Теве-Адар деп черни чон холбап турар. Феодалдарның үптээн эт бараанын чүдүрген тевелерниң буйлазын ол ийи эр бо черге кедеп чыткаш, үзе аткаш, хунаап алган деп чугаа база бар. Феодалдар Сарыг-Самдаң биле Эрең-Хөөнү туткаш хол, буттарын одура кезип шаажылап өлүргеннер деп, көрген кижилер херечилеп чугаалап чораан.

Аңгы демисели черле халас барбас, чүге дизе ооң дуржулгазы өөредир, дадыктырар, кажарадыр. Мооң ужурунда аңгылыг ниитилелге ол шимчедикчи күш болуп турар. Чондан хоорулчак, тодаргай сорулгазы чок ийи-чаңгыс дургун-кайгал кижилерниң демиселиниң кеди чогун Сарыг-Самдаң, Эрең-Хөө ийини кээргеп ырлаан ырының сөстери херечилеп турар:

Сайлыг-Хемниң суун кешпес
Сарадактыг мыйгак болдум,
Сай-ла өөрүм арнын көрбес
Сарыг-Самдаң болу бердим.

Элдиг-Хемниң суун кешпес
Эзириктиг элик болдум,
Эш-ле өөрүм арнын көрбес
Эрең-Хөө-ле болу бердим.

1879-1881 чылдарда дургун кайгалдарның саны көвүдеп бар чыткан, чүге дизе феодал тургузуг боду-ла албаты араттарны хоозуралга таварыштырып турган. Дургуннар кайда-даа бар, харын-даа бөлүглежип алгаш демисежир арга чайгаар тывылган. Ындыгларга Донгактардан Амыгылаң, Шожапай, Кара-Салдардан Омаашпай, Кууларлардан Дары-Хөө, Оттукай, Монгуштардан Кара-Дажыпай, Көк-Самбажык, Садыяажык, Севендей, Ондарлардан Араажы, Каткыжывай, Лоодайжап, Шырбаң-Самбажык, Ооржактардан Амыгылаң, Бапыйжык, Кожагар-Комбулдай, Ожук-Каккан, Сембилдей, Сарыгларлардан Доржапай, Дыртык-оол, Көк-Лама, Ойдупай, Түлүштерден Намзырай, Номзураң, Хертектерден Дазаңмай, Сенди, Сорукпай, Ховалыглардан Дажыма, Дыртый, Кадатчы, Узун-Белек, Хомушкулардан Лопсаң база өскелер-даа хамааржыр. Тыва нояннарның моол дылда документилеринде үстүнде адаан араттарны шуут-ла «оор дургуннар» деп айтып турар. Алдан-дургуннарны демиселче чогум баштаан кижилер ол-ла кайгалдар боор-дур.

1881 чылда Хөнделең, Алаш, Барлык, Чер-Чарык, Ак, Эдегей, Кудугуй, Чыргакы, Шеми, Чадаана, Хөндергей, Чаа-Хөл, Өвүр-Торгалыг, Бора-Шай, Саглы дээш, оон өске-даа черлерниң быдаргай дургун-кайгалдарының аразында харылзаазы сырый тудуш апарган. Кээргел чок дарлалга кызамдадып кыстырган, аш-чутка бастырган Хемчиктиң тывалары чөгели төнүп, бичии-ле селеш дизе, өжээн килеңи сээңинден сывырлып аттынар чыгаан – чеже анаа-ла үптедип, базындырып орар боор, «өлзе өлгей-ле, өршээзе өршээгей-ле» деп, бодай бергеннер. 1882 чылда Барлыктың Шыраа-Булак деп черге 30 ажыг эр, херээжен кижилер феодалдарга удур демисежи бээрге, оларны «Барлык дургуннары» деп дорамчылап адаан.

Дөзү

Хомушку Анжелика Валерьевнаның сайтызындан,
"Алдан дургуннар деп кымыл?" Байыр-оол М.С-тиң "Тывалар" деп номундан
"Шын" солун № 71 2013 чылдың июнь 22
Ю. Л. Аранчын. Алдан-маадырларның тура халыышкыны. Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1985 — 180 арынныг.