Honey.nursat
"Мыйгак биле Өскүс-оол"
Аңчы Өскүс-оол деп кижи чурттап турган. Ол үш мыйгак сүрүп эгелээн. Үш мыйгактың соондан үш ыдын салгаш, боду соондан чорупкан. Оон хенертен үш мыйгак дээрже үнүпкен. Өскүс-оол оларның соондан кыскыл аскырлыг Үстүү оранче чорупкан. Үстүү оранга баргаш, үш мыйгааның ортузундаазын адыпкан. Оон үш мыйгаа үш сылдыс бооп, дээрге артып калган.
Ол үш сылдыстың ортузундаазы өскелеринден чырык. Өскүс-оол боду база база сылдыс бооп туруп алган. Ооң кыскыл аскыры база сылдыс апарган. Үш ыды база сылдыстар бооп артып калган. Ол сылдыстарны кежээ көөрге көстүп турар.
"Суг халап"
Шаг-шаанда чер кырынга суг халап диргелип келген турган. Дириг амытаннар турлаг чериниң чоогунда бичии-бичии белик черлерже, суг улгадырга, дезип үнүп турган. Ол черлерни долгандыр, суг диргелзе-диргелзе, бажын ашкаш, суг халап апаар болган.
Оон-даа бедик даглар, тайгалар чоошунга чурттап чораан амытаннар, суг халап улгадырга, улам бедикче дезип үнүп турганнар чүве-дир.
Манчүректиң үстүү кырында Ээренниг-Ой деп черниң бажында кончуг улуг сүүр бедиктиң кырында олаа ынчаар чурттап чораан улустан аныяк эр, кыс ийи кижи демир сал даап алган. "Суг халап бо Ээренниг-Ойнуң бажын ажа бээр чүве болза, бо салдың кырынга каш малды, бисти катай алгаш кайнаар ийик, бөөлдеп чоруп бээр. Оон бир бедик көстүп турган улуг черже углай салды эжер эвеспе" - дижип, белеткенип турган. Суг халап хенертен чиндиш дээш, чоорту сыыгап баткан чүве-дир.
Болаа мынчаар кижи амытанның үре-садыызы ол ийи кижиден кижи бооп артып калган чүве дивежикпе. Ол демир салдың изи, соргаа ам-даа ында чыдар.
"Кижи чүге оьт чивес болганыл"
Шаанда шагда чүвең иргин. Киди амытан деп чүве дөрт даванныг, мал-маган ышкаш оьт-сиген чип чораан чүве-дир эвеспе. Кижи деп чүве черниң оьт-сигенин-даа арттырбас мындыг бооп-тур эвеспе. Делегейниң дөрт даванныг амытанын диригге-ле ызыртыр чедип, чип чоруур мындыг чүве-дир эвеспе. Бир-ле катап Бурган уруглуг херээжен кижи биле кулуннуг бени кыйгыртып эккелген-дир эвеспе. Уруглар херээженни бир ойга, кулуннуг бени бир ойга апарып каап-тыр эвеспе. Үш хонганда Бурган барып көөрге, уруглуг херээжен кижи ийи чооганың оьдун төндүр чиггеш чоруй барган, а кулуннуг бе демги-ле черинде хевээр бооп тур эвеспе. "Бо-даа болбас чүве-дир" - дээш, Бурган-башкы кижиниң ийи дорзуун үзе кескеш, ийи ээжээнге чыпшыргаш: "Ийи буттап кылаштап чоруур, оьт-сиген чивес, аьш-чемни боду тып, кылып чиир, аң-меңни адып чиир амытан болзун" - деп, номнап чорудупкан чүве-дир эвеспе.
"Хойнуң караа соолгуже ыглааны"
Бурун шагда чүвең иргин. Теве ыргак мойнун хере сунупкаш, узун теректерниң будуктарында ногаан калбак бүрүлерни шөлээн чип турарын хой адааргап көрүп тургаш: " Мен шак ындыг узун моюннуг болган болзумза, чүү-даа чүвеге чединмес чөгенчиимни аа, салымым багын" деп муңгарап-муңчулуп, та кажанга, та чежеге чедир ыглап чораан чүве ийик, дөрт карааның ийизин ыглап алган дижир. Ооң херечизи - хойнуң карактарының адаанда ийи оңгар бар. Ол болза "хойнуң соолдур ыглап каапкан карактарының орну ол-дур" деп улустуң тоолчургу чугаазы бар.
Самдан Зоя Байыровна "Миф в фольклорной традиции тувинцев" Новосибирск, 2016