«Озалааш Хем» (чогаал)

Чогаал «Озалааш Хем». Автору С.Сүрүң-оол.

Хем дугайында

Хемниң иштин куду кара суг баткан. Ооң ынды-бетинде шеттер болгаш чокпак-чокпак бора талдар. Оларның аразы-биле орук эрткен. Ону эдерген кижи кара сугну каш-даа кежер, аалдар хонаштары дазыраштарга чеже-даа кирип, үнер.

Оон өзен бады келген. Ооң аксы талазының берти кедергей: ийи талазында кадыр сүүрлер, олче аъттыг үнери Берге, чүгле дидим чүректиг болгаш ону билир-ле кижи үнүп шыдаар, а чогум ишти кашпал, озаң ыяш, ынаар чеңгиир-даа ужур чок. Хуралбай өзен аксынга баргаш, аъдындан дүшкеш, чедип алгаш, сиртти өрү ыяш-даштың, чиңгис дег, барык тудуш кадыг-караның ара-аразы-биле дытпакталып үнүп-ле каан.

Демгилериниң оруу шаптараазынныг, Алаштың шапкын, терең суунга, арт-сынга муңгашталып болур.Оларда орук баштап чоруур кижи база чок.

Арганы дорт эрткеш, хем иштинче кирип алган болза, эки ийик. Шүүт чок. Чоогу-даа ол. Ынчаар бе дээрге, олап эртери берге: арга шыргай, муңгаш кадыг-кара. Ам канчаар, орук узаар, чорук саадаар-даа болза, өзенни куду баткаш, хемниң улуг оруунга кирип алыр ужурга таварышкан, ынчангаш ону ору өскеп кааннар. Элээн өскеп-өскеп, он талазынче ээй бээр ужурлуг. Аңаа чедип алыры безин ындыг-ла амыр эвес – дыка херии.

Хем ишти ниитизи-биле кызаа, үнүн дургааар янзы-буру ыяштар унгулээн, олар база-ла шыргай. Чайгы изиг уезинде мал-маганнын девээлээр черлери-ле ол. Ынчалза-даа улуг-биче аяннар база таварышкылаар. Олар колдуу-ла аалдар хонажы. Солааннар анаа көстүп келбээнде , аалдар оларга тургулаан, ам оларда чаңгыс-даа өг чок, доза тайга-таңдыже, сээктен дескен аннар дег, дезип үнүпкен.

Чогаалдың маадырлары

Мыкылайның овур-хевири

Семизи база чүдек, бир-ле тарбаган: олурганда, ыңай-бээр эгли албас, шоодайда далган-на. Аът мунарда-ла эрээлиг, өске кижиге адактатпас база ушкан чудукка азы бедик дашка бедиктенмес болза, аът кырынче хүнзедир-даа үне албас… Эзерге олуруптарга эзер көзүлбейн баар болгаш шөртегер ишти, чүвүдүп каан далган ышкашэзер бажынче төктүп бады баар. Ооозун чай аразында-ла шавылай туткаш көдүрүп каап чоруур, ооң оозу шуут чаңчыл болган… Боду эвилең, хөглүг, сөс домааның келингири кедергей.

Думчук-Кожайның овур-хевири

Кожайның чугаазы чассыг, чогум хааш эвес: думчуу аңдарык, ооң үттери оңгак кара кылдыр көстүр, а чогум ортузу, эзер ышкаш, үзүк-боолук кылдыр кертийип кире берген.

Сегитмааның овур-хевири

Арын-шырайы чараш, хаартынчак болза-даа, карактары, бызаа караа ышкаш дозургай кара, чүгүртүлеңнээш, думчуу арай кырлагар болза-даа шевергин; бажының дүгү селбергей, оозун чаъш кылдыр өрээш, ооргазын куду кылдыр бадырыптарга балдырынга чедип чоруур, а чазыпкаш дыранып олурупканда, кужакка сыңмас апаар.

Кызыл партизанарның чанчынының овур-хевири

Ол дээрге узун эвес, кырлаң думчуктуг, калчан баштыг, шаңгыр карактарлыг, савыяа кара тонуг, курунда селеме-биле холл-боозу азынган, кижи ортузу хире назылыг кижи.

Ак шеригниң чанчынының овур-хевири

Карактары соок; хаайы шилении дег, шиш. Мойну кылчыгыр, ийи буду адагаштар дег узун.

Дөзү

• С.Сүрүң-оол «Озалааш Хем»