"Тыва" деп аттың кайыын тывылганы
Тываларның "Тыва" деп ады кайыын укталганын "Тываның төөгүзү" деп номнуң эрги, чаа үндүрүлгелеринде, тыва-даа, орус-даа эртемденнерниң ажылдарында хөй катап бижээн. Ол ажылдарның шуптузунда Тыва деп аттың тывылганынга хамаарыштыр чаңгыс янзы-биле "Тыва", "Тува" деп ат Чөөн Саян дагларынга 1-ги муң чылдың ортаа үелеринде (500-600 чылдар үези) чурттап чораан Дубо (Тубо) деп чоннуң адындан укталган, сөөлүнде барып тываның девискээринге чурттап чораан шупту аймак-сөөктерниң ниити ады аппарган деп бижип турар. Чижээлээрге "Тываның төөгүзү" деп номда мынча деп бижип турар: Тыва чоннуң ады эң бир дугаар көстүп кээрде, Суй (581-618 чылдар) болгаш Тан (618-907 чылдар) Кыдат династияларның чылдар бижилгелеринде "Дубо" азы "Тубо" деп көстүп келген. Ол Енисей хемниң үстүү талазында чурттап чораан чамдык аймактарның ады турган деп бижип турар. Ооң аңгыда,төөгү эртемденнерниң ажылдарында бижип турары-биле, ол Тубо деп атты шупту Тывага чурттап чораан аймактар чаңгыс чон кылдыр каттыжып турарының үезинде (чамдык эртемденнер XVIII чүс чылдың эгези, а чамдыктары XVIII-XIX чүс чылдар деп санап турар) чоннуң ниити ады кылдыр хүлээп алган.
Тубо деп чоннуң дугайында эрги шагның төөгү номнарында болгаш ол номнарны катаптап турар эртемденнерниң ажылдарында бижип турарын кысказы-биле чугаалаар болза, Туболар тайга чоннарынга хамааржыр, мал ажылы билбес, түреңги амыдыралдыг, балык-байлаң,аң-мең тып амыдыраар, аъш-чемни чединмес турганындан үнүштер дазылдары чыып чиир чораан деп бижип турар. Аът-хөлүнүң эвээш болганындан кышкы үеде чадаг маңнаар, үш аңгы баштыңчыга чагыртып турган-даа болза, чылдар эргилдезин билбес, оът-сигенден кылган чадырларга чурттап чораан.
Тываларның шупту аймак-сөөктери аңгы-аңгы үелерде янзы-бүрү күрүнелерни тургузарынга дорт киржип чораан, улуг болгаш бай төөгүлүг,Телелерниң Сеяньто болгаш Уйгур каганаттарнын, 1-ги Түрк, Көк-Түрк күрүнези, Кыргыс каганаттарын, Чиңгис-Хаанның империязын, Джунгар каганат болгаш Алдын-Хааннар күрүнезин тургусчуп, ажыл-агыйларның ол үелерде эң-не сайзыраңгай хевириниң бирээзи болур, мал ажыл-агыйның көшкүн хевирин ажыглап чораан, хөй мал-маганныг, бай-шыырак амыдыралды көрүп келген чооннар ышкажыл.
Төөгүнүң чижектеринден көөр болза, чоннар өске чоннуң адын боттарының ады кылдыр хүлээп, ол хевээр төөгүде эдилеп чорууру эвээш эвес.
Чоннар бир чоннуң адын алырда, кажан ол чон шыырак экономиктиг байдалды тургузуп,шериг-чепсек күштерин эдилеп, тарамык чоннарны эвилелдеп,чагырып, ол чоннарны күчүлүг күрүне кылдыр мөөңнеп шыдаптар болз, чүгле ынчан ол чоннуң адын боттарының ады кылдыр ап болур.
Эртемденнер Тываның төөгүзүн шинчилеп,оларның кайыын укталганын тодарадып турар үелерде,оларның ажылдарында частырыглар,чедир шинчилеттинмээн чүүлдер эвеээш эвес таваржып турган. Харын-даа Тываның төөгүзүн чедир шинчилевейн чорааны, ол үениң эртемденнериниң тускай сорулга-биле чорудуп турганажылы дээр болза, ында частырыг турбас. улуг империяларже кирип турар бичии чоннарның маадырлыг төөгүзүн аргалыг болза көргүспезин чедип алыры улуг империяларның иштики политиказының бир хевири турганы билдингир болгай. Ынчангаш ССРЭ үезинде Тываларның төөгүзүн шинчилээрде,таарыштыр шинчилеп,оларның улуг төөгүлүг чораанын чажырып, Тываларның төөгүзүн бижээн эрте-бурунгу төөгү ажылдарынче чагдатпазын кызыдып,ындыг ажылдарны чырыкче үндүреринге моондактап, Тываларның төөгүзүн шын шинчилеп турган кижилерни кызып-кыйып, харын-даа оларны хоругдап, адып-боолап, "хараган карты чип чораан багай чон бис", "Тыва" деп адывысты безин кээргенчиг очндан алган бис" дээн хөөннерни колдадып турганы уттундурбаан болгай. шак ол политика бодунуң чедип алыр дээн сорулгазын чедип алган.
Дөзү
эдер- Владимир Орус-оол "Тывалар" деп номдан.