XIV-кү Далай-Лама

Ыдыктыг XIV-кү Далай-Лама Чалбаа Данзан Чамзы азы Гьялва Тензин Гьяцо (төв. བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ; 1935 чылдың июль 6-да төрүт.) — Төвүттүң, Моолдуң, Тываның, Бурятияның, Калмыкияның база өске-даа регионнарның шажынчы лидери. Тайбың дээш Нобель шаңналының лауреады (1989). 2006 чылда АКШ-тың дээди шаңналы - Конгресстиң Алдын медали-биле шаңнаткан.

XIV-кү Далай-Лама
Төрүттүнген хүнү	1935 июльдуң 6(1935-07-06)[…] (88 хар)
Чурт	Тибет  Кыдат  Китайская республика[d]
Автограф

Чаш назыны

Ыдыктыг 14-кү Далай-Лама Төвүттүң (Тибеттиң) Амдо можунуң Такцер деп бичии суурунга 1935 чылдың июльдуң 6-да төрүттүнген. Ол бир угбазының, 3 акызының дуңмазы болган. Ада-иези оглун Лхамо Дөнтүп деп адап алганнар. Далай-Ламаның бодунуң бижип турары-биле алырга, ооң ады “Күзел Күүседир Бурган” дээни ол болур.

Бичии оол үш хар безин четпейн турда, ооң төрээн суурунга дээди эртем-билиглиг ламалар чедип келген. Оларның келгени анаа эвес, а дыка ханы уткалыг: 1933 чылда 13-кү Далай-Лама Тубтен Гьяцо дээрже чалараан (мөчээн) турган, ынчангаш Башкының кайда катап төрүттүнгенин дилеп чорааны ол болган. Тацкер суурга келириниң мурнунда Төвүттүң улуг ламалары элээн үр үениң дургузунда ханы тейлеглер, даян чорудуп, улуг судурларны номчаан. Ону чорудуп турган үеде мындыг чүүлдер болган.

13-кү Далай-Ламаның катап төрүттүнгени

Дээрже чалараан 13-кү Далай-Ламаны Потала ордузунга арнын мурнуу чүкче көрүндүр ширээге мага-бодун олуртур орнукшудуп каан турган. Кезек үе эрткенде 13-кү Далай-Ламаның арны боду-ла соңгу-чөөн чүкче көрнү берген болган. Дилээшкин чорудуп турган ламалар Далай-Ламаны чурттуң соңгу-чөөн талазындан дилээр ужурлуг деп чүвени шак ол чүүлден билип алганнар. Соңгу-чөөн чүкче чоруурунга база бир идиг мындыг болган. Төвүттүң мурнуу талазында Лхамой Лхацо деп ыдыктыг хөл бар. Улуг ламалар ооң чанынга кээп, база-ла даян кылып, тейлээшкин чорудуп турган үеде хөлдүң кырынга тибет “Ах”,”Ка”,”Ма” деп үжүктер тода көстүп келген. Ооң соонда хөлдүң кырынга үш каът ногаан, алдынналчак дээвирлиг хүрээ, хүрээден чоруткан орук, эң сөөлүнде суг төгер чери өскелерден бир аңгы бажың көзүлген. Бо бүгүнү көрген улуг лама Ридчин Ринпоче “Ах” деп үжүк соңгу-чөөн чүкте Амдо можу-дур деп чүвени билгеш, Далай-Ламаны дилеп турган бөлүктү ынаар чоруткан. “Ка” деп үжүк ында Кумбум хүрээзин айтып турганы ол.

Ламалар Амдога чедип келгеш, Кумбум хүрээзиниң чоогунда турар Тацкер деп суурдан ыдыктыг хөлге көзүлген демги бажыңны дилеп эгелээннер. Өскелерден бир аңгы, дээвириниң кырындан сыптары куду ыргайтыр үнүп турар артыштыг бажыңга олар чедип келгеннер. Бөлүктүң удуртукчузу болур улуг лама Кесаң Ринпоче өске ламалар ышкаш, анаа-ла бөдүүн кижилер хеви келип алгаш чораан. Ынчалза-даа ол бажыңга кирип келирге, ийи хар чаа-ла ажып чораан бичии оол ламаны танып: “Сера-лама,Сера-лама!”- деп алгыра берген. Сера дээрге Кесаң Ринпочениң хүрээзиниң ады.

Ылап-ла Далай-Лама бе деп чүвени илередип алырда, база бир чүүлдү эрттирип көөр ужурлуг турган. Каш хонганда, демги-ле бөлүк ламалар чок апарган 13-кү Далай-Ламаның бодунуң хууда эрегезин, коңга болгаш очурун база өске-даа шажын-чүдүлге эдилелдерин өске эреге, коңга, очур-биле холуй тудуп алгаш, бичии оолга көргүскен. 13-кү Далай-Ламаның хууда эдилелдерин бичии оол: “Бо меңии-дир. Бо меңии дир” – дээш, тудуп алыр болган. 14-кү Далай-Лама ылап-ла ол-дур деп чүве оон билдинген. Лама башкыларның өөрээнинден карактарының чажы бадып турган.

Каш айлар эрткенде, 1939 чылдың чайынында Далай-Ламаны Төвүттүң төвүнче эккелген. Баштайгы үеде ыдыктыг оол чурттуң найысылалы болур Лхасаның чоогунда Далай-Ламаның чайгы үеде чурттаар ордузу – Норбулиңге чурттап турган. 1940 чылдың кыжынында Далай-Ламаны 17 вектиң төнчүзүнде-ле 5-ки Далай-Ламаның туттуртканы муң ажыг өрээлдиг ордузу Поталага эккелген. Потала – Далай-Ламаның чүгле кышкы үеде чурттаар чери эвес, а иштинде Намгьел деп хүрээлиг, номнар болгаш эртинелер шыгжамырлыг, чазак бажыңы база болур төвүт чоннуң ыдыктыг ордузу-дур.

Поталага келгениниң соонда, дөрт хар чаа-ла ажып чораан Далай-Ламаны буддизмниң эң-не дээди дүжүлгези- Арзылаң түрлүг ширээзинге олуртуп чалаан. Далай-Лама дээрге амылыг амытаннарга хемчээл чок бодхичитта сеткилдиг Авалокитешвара азы Ченрези Бурганның чаяалгазы болур. Бурганнарның дээди овур-хевирин арыг угаанныг, эртем-билиглиг ховар ламалар көрүптер арга-шыдалдыг. Өске бүгү амылыг амытаннарда (кижилерде) ындыг күш чок болганындан оларга дузаны дорт көргүзери-биле Авалокитешвара Бурган кижи овур-хевирин шилип алгаш, чедип келир. Ынчангаш Далай-Лама делегейде чаңгыс-даа кижиге дөмейлешпес амылыг амытан – Авалокитешвара Бурганның хуулгаазыны.

Адын өскерткени

Дүжүлгеге олурганының соонда, ламаларның бир кол ылгавыр демдээ болур баш кыргыдарының ёзулалын база эрттирген. Оон бээр ада-иезиниң берген адын өскертип, 14-кү Далай-Ламаны шажын ады-биле Жамбел Наваң Лосаң Иши Тензин Гьяцо дээр болу берген.

Далай-Ламаны ол үеден эгелеп-ле ламаларның эртем-билиинге өөредип эгелээн. Ыдыктыг Башкының Башкылары эң-не бедик ызыгуурлуг, катап төрүттүнген лама Башкылар – Ринпочелер болуп турган. Өөредилге 10 эртемнерден тургустунган: оларның бежи Улуг эртемнер – логика, тибет уран-чүүл болгаш культура, санскрит дыл, медицина, буддизмниң философиязы. Эң-не кол болгаш нарын эртем – буддизмниң философиязы. Ол база беш кезектерге чарлып турган: “Пражняпарамита”– мерген угаанның бедик чадазы; “Мадхьямика” – Ортун оруктуң философиязы; “Виная” – ламаларның ёзу-чуруму, “Абхидхарма” – метафизика; “Прамана” – логика болгаш эпистемология.

Беш биче эртемнер – шүлүк чогаалы, хөгжүм болгаш драматургия, астрология, метрика болгаш композиция, синонимнер. Эртемнерниң база бир кол, адырылбас кезээ- Далай-Ламаның хүннүң-не каш шак тургузунда кылыр чүүлү – Будда болгаш өске-даа бурганнарның мурнунга тейлеп, даян кылыры. Ынчангаш бичиизинден эгелеп-ле Далай-Лама эң-не ханы эртем-билигни өөренип, шиңгээдип эгелээн.

Кыдат биле Төвүт айтырыының эгези

Төвүт ол үеде кыдат эжелелден 1911-12 чылдарда-ла адырлып, хосталгазын чедип алган аңгы, хостуг чурт турган. Ынчалза-даа 1949 чылда тургустунган КУР-нуң Мао Дзэ-дунга баштаткан коммунистиг чазаа 1950 чылдың чайынында Төвүттү “империалистерден хостап” төвүт чонга “дуза көргүзери-биле” эжелеп эгелей берген. Херек кырында Төвүтке ынчан кандыг-даа “империалистер” турбаан, төвүт чоннуң шажын-чүдүлгезин, культуразын сонуургап, өөренип келген Европа чурттарындан он шаа хире-ле кижилер чурттап турган.

Кыдат эжелел эгелээрге, аңаа чүгле Индия биле Великобританияның удуртукчулары КУР-нуң чазаанга удурланганын медеглээн. Төвүттүң чазаа (Кашаг дээр) Каттышкан Нациялар Организациязындан төвүт талага дуза көргүзерин дилээн. Ынчалза-даа Төвүт КНО-нуң кежигүнү эвес болганындан ол айтырыг деткимчени албайн барган. Төвүт чоннуң улуг чүдүлгелиг болгаш тайбыңга ынак болганындан шерииниң саны эвээш, оларны чепсеглелгени база кошкак болган ужурундан кыдат эжеглелге удур туруптар хире-шаа улуг эвес болган.

Чуртка ындыг айыыл туруп келирге, төвүт чоннуң чаңгыс-ла бүзүрели болгаш ынаныжы – Далай-Ламаны- күрүне баштыңы болурун дүргедедир дугайында айтырыг чайгаар-ла тургустунуп келген. Далай-Ламаның чүгле шажын эвес, а күрүне баштыңы болур ёзу-чуруму Төвүтке 1642 чылдан бээр туруп келген. 1950 чылда 14-кү Далай-Лама чүгле 15 харлыг турганы-биле бо айтырыг көдүртүнмейн турган. Ынчалза-даа чурттунга айыыл туруп келгенин барымдаалааш, чазак кежигүннери Төвүттүң камгалакчы Бурганы Дорже Тчактенден-биле харылзаа тудуп, тускай ёзулал кылдырткан. Түңнелинде Бургандан: “ Ооң үези келген” – деп харыы алдынган. Шак ынчалдыр чаа-ла 15 харлаан 14-кү Далай-Лама 6 млн.төвүт чоннуң чүгле шажын эвес, а күрүне баштыңы база болур апарган.

Ол ёзулалды 1950 чылдың ноябрь 17-де хөй лама башкылар судур номчаан, чон чыылган кедергей каас-шиник болгаш байырымныг байдалга тускай эрттирген. Күрүне баштыныңның тудар ыдык чүүлү - Алдын Дугуйну – ол хүн чалыы Далай-Ламага хүлээткен. Оон бээр 14-кү Далай-Лама чүгле шажын эвес, а Төвүт чазактың (Кашагтың) база төвүт чоннуң күрүне удуртукчузу база апарган.

Төвүтке байдал ол үеде улам-на нарыыдап кел чыткан. Кыдат шериглер чурттуң чөөн талазын шыва алы берген. Даштыкы чурттардан дуза дилээри-биле төвүт чазак АКШ-че, Великобританияже, Непалче төлээлерни чоруткан турган. Шериглерни Төвүттен үндүрериниң дугайында чугаа чорудуп, бир бөлүк Кыдатче чоруткан.

Үениң байдалын өөренип көргеш, Далай-Лама баштадыр төвүт чазак чурттуң мурнуу чүгүнче чоруурун шиитпирлээн. Индияның кызыгаарындан ырак эвес Джомпо деп хоорайның Дуңкар хүрээзинге Ыдыктыг Башкы турумчуп алган. Шажын ажылын чорутпушаан, даштыкыже чоруткан элчилериниң харыызын манап, чурттуң, чонунуң салым-хуузу дээш сагыш аарып, амыр эвес үелерни Башкы эрттирип турган.

Кыдатче чоруткан бөлүктүң чаңгыс-ла даалгазы мындыг турган – кыдат шеригни Төвүттен үндүрерин чедип алыры. Ынчалза-даа 1951 чылдың чазынында Далай-Лама-биле кандыг-даа чөпшээрежилге чокка, кыдат тала мындыг медеглел кылган: “ Кыдат чазак биле “тус чер чагыргазы” (Төвүттү ынча дээни ол – ред.) “ Төвүттү тайбың хостаарының 17 чүүлден тургустунган Чөшээрежилгезинге” керээ чарып, ат салган, ынчангаш “Төвүт Ие-чурту Кыдатче ээп келген”. Шынга ол бичии-даа дүүшпес чүүл болган, чүге дизе төвүт чазактың удуртукчузу Далай-Лама кыдаттар-биле кандыг-даа чугаа кылбаан, а кээрге ат салыр чазак таңмазы ол үеде Башкының бодунга турган. Ындыг медээни 14-кү Далай-Лама боду безин чүгле радиодан дыңнап каан. Сөөлүнде билдингени болза: “Чөпшээрежилге ат салбас болзуңарза, Төвүттү шериг күжү-биле эжелеп алыр бис” – деп коргудуп тургаш, төвүт бөлүктү албадапкан болган.

1951 чылдың августуң ортаа үезинде Далай-Лама Лхасаже дедир ээп келген. Ол үеде кыдат шериглер ам мырыңай Төвүттүң найысылалынче кызыл туктарын, Мао Цзе-дуннуң чуруктарын тудуп алган кирип келгеннер. Хөй санныг кыдат шериглерге уду төвүт чон улуг демисел көргүзүп шыдаваан. Харын-даа кыдаттарны чемгерип, аъш-чеми четпестеп, боттары түреп эгелээн. Далай-Лама бодунуң чазаа Кашаг-биле ол шериглерни чуртундан үндүрериниң дугайында чугаа чорударын оралдажып турган, ынчалза-даа кыдат чазак чугаадан дезип, дорт харыы бербейн турган.

Чуртунга болуушкуннар чеже-даа берге турза, Ыдыктыг Далай-Лама Будданың Өөредиин шиңгээдип турган. 1951-52 чылдың кыжынындан эгелеп, Цоңкапа Башкының “ Ламримин” шиңгээдип, даян кылып эгелээн. 1953 чылда Башкызы Лиң Ринпоче Калачакра Өөредиин дамчыдып берген. Ол чайдан эгелеп Ыдыктыг Башкы хөй чонга үлүг мөргүлдер чорудуп эгелей берген.

1954 чылда кыдаттар Далай-Ламаның бодун Пекинче чалаан. Чугааны кыдат удуртукчуларының боттары-биле дорт чорударын шиитпирлээш, Башкы ынаар чорупкан. Пекинге Далай-Лама Мао Цзе-дун-биле каш удаа ужуражып, чугаалашкан. Кыдат удуртукчу: “ Силерге чүгле дуза көргүзерин кызыдып турар бис, кыдаттар төвүт чонга бичии-даа багай чүве кылбас” – деп ниити сөстер-биле кызыгаарлаттынган. Херек кырында ол үеде кыдат эжелел Төвүтке ёзулуг-ла эгелеп турган.

Кыдатка чоруп турган үезинде 14-кү Далай-Лама Төвүтке база-ла ындыг хөгжүлдени чедип алыры-биле кыдат улустуң үлептүр болгаш көдээ ажыл-агыйда чедиишкиннерин кичээнгейлиг өөренип чоруп турган. 1955 чылдың эгезинде Ыдыктыг Башкы чурттунче дедир ээп келген.

Төвүттүң чөөн талазында Амдо биле Кхамга бодаарга, Лхасада байдал чүгээр ышкаш болган. Ынчалза-даа чоорту бүгү-ле чүве бергедеп келген. Төвүт удуртулга-биле кандыг-даа сүме кылбайн, чоннуң чүс-чүс чылдарда туруп келген амыдыралынче кыдаттар киржип, “чаартылгалар” кылып эгелээн. Чижелээрге, чурттап олурар чери, малы, бажыңы база төвүт чоннуң эң-не камгалалдыг чүүлү- хүрээлерниң безин өнчү-хөреңгизи дээш үндүрүг хавырып эгелээн. Улустуң хуу черлерин хунаап, боттарының туразы-биле үлеп эгелээн. Ламаларны дорамчылаар чоруктар көвүдеп турган.

1956 чылдың эгезинде Лхасага кыдаттарга удур лозунгулар көстүп, чон кудумчуларже үнүп эгелээн. Ол-ла чайын Төвүттүң чөөн чүгүнде Амдо биле Кхамга 40 муң ажыг кыдат шериг төвүт партизаннарының тура халыышкынын дыка каржызы-биле баскан. Далай-Ламаның Пекинче чоруткан чагаалары харыы чок болуп турган.

1956 чылда Далай-Ламаны буддизмниң тывылганы ыдыктыг чурт Индияже, Будданың төрүттүнген хүнүнден бээр 2500 чыл болган оюнче чалаан. Башкының ынаар чоруурунга кыдаттар дыка-ла шаптыктап турган, ынчалза-даа Индияның премьер-министри Джавахарлал Нерунуң бодунуң чалаанын база делегей мурнунга эпчок байдалга кирбезин бодап келгеш, чөпшээрежир ужурга таварышкан.

Индия-биле харылзаа. Геше атка келгени

Индияга чоруп турган үезинде Далай-Лама буддизмниң ыдык черлеринге, чижелээрге, Будданың Арыг угаан четкен чери- Бодхгаяны барып көрген. Төвүтте байдалдың бергезин көргеш, Башкының салым-чолу дээш сагыш аарып турган кижилер Далай-Ламаның Индияга артып каарын сүмелеп турган. Ынчалза-даа чонун, төрээн чуртун Ыдыктыг Башкы каап шыдавайн, чанып келген.

1957 чылда Төвүтке байдал шуут өскерлип эгелээн. Амдо биле Кхамны кыдат шериглер ужар чүүл ажыглап, бомбалап эгелээн: муң-муң кижилер оон дезип, Лхаса чоогунче кээп турган. Төвүт чазактың тайбың чугаа чорудар дээн дилеглерин коммунистиг Кыдат шуут тооп көрбестээн.

Ындыг турбуже, Далай-Лама Башкы шажын Өөредиин уламчылап, чонунга мөргүлдерни эрттирип турган. 1959 чылда буддизм философиязының доктору болур геше (кешпи) атты 20 муң ажыг ламалар мурнунга Далай-Лама чедиишкинниг камгалап алган.

Индияже олчаан чортканы

1959 чылдың март айда чүгле бүгү чуртка эвес, а Лхасага безин байдал эң нарын апарган. Ол үеде Ыдыктыг Башкы бодунуң чайгы ордузу Норбулиңге чурттап турган. Кыдат тала-биле чугаалажыышкыннар эң-не берге, нарын болуп турган. Боттарының турар черинче: “Танцы бөлүүнүң концертин көргүзеривис ол” – деп, Башкыны кыдаттар каш улаа чалап туруп берген. Ол хирезинде олар мындыг негелде салган: Далай-Ламаны чаңгыс-даа шериг кижи үдеп чорбас, херек болза, чүгле ийи-үш боо-чепсек чок улус туруп болур. Ол негелде ышкаш чалалга чон аразынга дораан-на тарай берген. Ыдыктыг Башкызының салым-чолу дээш корткан муң-муң кижилер Лхасадан үнүп, Далай-Ламаның чурттап турганы Норбулиң ордузун долгандыр туруп эгелээн. Чүге дизе меге арга-биле Башкыны чалап аппаргаш, дедир үндүрбейн баарының магадылалы турган. Төвүт чонга оларның камгалакчызы болгаш идегели – Ыдыктыг Башкызы өске улус холунче кире бээри дег берге, бодаттынмас чүүл турбас.

Кыдаттар шериин мөөңнеп, чепсек чок чонче халдаарындан-даа чалданмайн, дорт кыжанып эгелээн. Олар Башкыже: “ Ордунуң кайы талазында турар силер, айтып бериңер, ынаар атпас бис” – деп чугаа чоруткан. Кандыг-даа буруу чок муң-муң кижилерден айыылды чайладып, оларның амы-тынын камгалап алыры-биле Норбулиң ордузун март 17-ниң дүнезинде дүнезинде Далай-Лама чажыды-биле карачал кижи хеви кедип алгаш, каар ужурга таварышкан. Далай-Ламаның чорутканын ордуну долгандыр хөй чон-даа, кыдаттар-даа билбээн. Шак ынчалдыр Ыдыктыг Башкы каш санныг кижи-биле Төрээн чуртун, чонун хөрек долган муңгарал-биле каап, кожазында Индияже чоруткан. Ыдыктыг Башкының база төвүт бүгү төвүт чоннуң амыдыралында эң-не аар- берге човулаң ынчаар эгелээн.

Үш неделя иштинде аъттыг, арт-сын ажып, хемнер кежип, кыдаттарга таваржы бербезин бодап чорааш, Далай-Ламаның улуг эвес бөлүү Индия кызыгаарынга чедип келген. Ол үеде 14-кү Ыдыктыг Далай-Ламаның салым чолу дээш бүгү делегейниң чоннары сагыш аарып, кичээнгейин салбайн турган. Индияга келирге, ооң чазаа-даа, чону-даа Ыдыктыг Башкыны эң-не эргим болгаш чылыы-биле хүлээп алган. Каяа-даа келирге, Далай-Ламаны муң-муң кижилер чечектерлиг уткуп турган. Далай-Ламаның Индияга менди чедип келгенинге өөрүшкүзүн илередип, делегейниң хөй-хөй кижилери телеграммаларны болгаш чагааларны Башкының адынга чорудуп турган.

Индияга келген баштайгы чылында Далай-Лама Массуриге, а 1960 чылдан эгелеп Индияның соңгу-чөөн талазында Төвүттен улуг ырак эвесте Дхарамсала деп хоорайга чурттай берген. Индияга келген дораан Төвүттүң даштыкыда турар чазаа Кашагты тургузуп, төрээн чонунуң түрегделин чугаалап, оларга дуза көргүзери-биле улуг ажылды Башкы чорудуп эгелээн.

Төвүт КНО-нуң кежигүнү эвес болганындан баштайгы үеде ол ажылды чорудары дыка берге болуп турган. Бөдүүн кижилер төвүт чонга сеткил катчып, деткип турза-даа, чазак деңнелинге төвүт айтырыгны көдүрери нарын болган. Ооң бир кол чылдагааны – Кыдат-биле харылзааларын баксыратпас дээш, хөй чурттарның удуртукчуларының кандыг-даа хемчег албайн турганы. Ынчалза-даа Далай-Лама дыка хөй чурттарның элчиннери-биле чугааны чорудуп турган. 1959 чылдың октябрь айда Малайзия биле Ирландия төвүт айтырыгны КНО-нуң Генералдыг Ассамблеязынга чугаалажып көөрүн чедип алган. Ынчан Төвүттү 45 чурттарның төлээлекчилери деткээн, 9-у удур, а 26-зы дадагалзаан. Кыдат чазак бодунуң талазындан төвүт чон аас-кежиктиг деп турза-даа, чоорту төвүт айтырыг бүгүдеге билдингир апарган.

Төвүтте байдалдың бергезинге шыдашпайн, Далай-Ламаның соондан чүс-чүс кижилер Индияже кээп эгелээн. Ол чорук бөгүнге чедир уламчылап турар. Башкының чорудуп турар ажылының бирээзи бо – Төвүттен чоруткан хөй санныг чонунга чурттаар черни тывары, оларга дузаны көргүзери. Келген чоннуң хөй кезии Индияда чурттап турар. Ынчалза-даа ол чуртта кижи саны хөй болганындан, төвүт чоннуң чамдыызы АКШ-та, Канадада, Швейцарияда, Голландияда, Непалда, Бутанда болгаш өске-даа черлерде чурттап, амыдырап чоруур. Ол болза даштыкы чурттарның Ыдыктыг Далай-Ламага улуг хүндүткелдиин база төвүт айтырыгны шын билип, берге амыдыралдыг чонну деткип турарының херечизи-дир.

Ниитизи-биле чугаалаарга, төвүт чон эң-не берге үелерни чурттап эртип турар. Буддизмниң арыг хевирин кадагалаан, эң-не ханы, чараш культуралыг чоннарның бирээзи төвүт чоннуң келир үези дыка нарын. Далай-Ламаның бижип турары-биле алырга, сөөлүнде барып төвүт чоннуң чиде берип болурунуң барымдаалары бар. Ооң кол чылдагааны – Төвүтче хөй санныг кыдаттарның көжүп кээп турары. Амгы үеде Төвүтте 6 млн.төвүттер болгаш 7 млн.ажыг кыдаттар чурттап турар. Бодунуң-на чуртунда эвээш санныг чонга хамааржып бар чыдар.

Өске чурттар-биле харылзаа

1967 чылда Далай-Ламаны Япония болгаш Таиландыже чалаан. Оон бээр Ыдыктыг Башкыны чалаваан чурттар эвээш деп болур. Ындыг таварылгаларда кыдат удуртукчулар шугулдаар, Далай-Ламаны чалаан чуртче хомудалдар кылыр, а чамдыкта ийи чурт аразында харылзааларны безин үзүп кааптар. Чижелээрге, 1989 чылда ынчангы Чехословакияның чаа соңгуткан президентизи В.Гавел Төвүттүң даштыкыда турар чазаа Кашагты бүрүнү-биле деткип турарын медеглээн. Үр болбаанда, Кыдат ол чурт-биле харылзааны үскен. Далай-Лама Башкы бодунуң талазындан кыдат чазакты чөптүг чугаалажыышкыннарже каш удаа чалап келген. Ынчалза-даа Кыдаттың удуртукчулары бир-ле чылдагаан тып, ойталап кааптар.

Төвүт чонга политиктиг деткиишкин кылып, 1985 чылдың июльда АКШ-тың Конгрезиниң 91 кежигүнү кыдат удуртукчуларже чагаа чоруткан. Ол чагаага төвүт болгаш кыдат талалар дор чугаалажыышкыннар кылырын сүмелээннер. Оон ыңай Далай-Ламаның болгаш ооң чонунуң чөптүг негелделерин бүрүнү-биле хандырарын көдүрүп турар партияларының, шимчээшкиннериниң саны кайы-даа чурттарда көвүдеп эгелээн.

1987 чылда Далай-Ламаны АКШ-тың Конгрезиниң кижилериниң эргелерин камгалаар Хуралынче чалаан. Конгресстиң адынга Ыдыктыг Башкы сентябрь 21-де 5 чүүлден тургустунган саналын киирген. Ооң адын “ Тайбың беш чүүл планы” деп адаан. Ол мындыг чүүлдерден тургустунган:

1. Бүгү Төвүттү тайбың зоназы болдурар.
2. Төвүт чоннуң чиде берип болур айыылын барымдаалааш, ынаар чурттакчылар чорударындан кыдат тала ойталаар.
3. Төвүт чоннуң кол эргелерин болгаш демократтыг хосталганы хүндүлээр.
4. Төвүттүң бойдузун катап тургузар болгаш камгалаар база Төвүттү ядролуг боо-чепсекти бүдүрер болгаш ядролуг чепсектиң артынчыларын төгер чер кылдыр ажыглаарын Кыдат ойталаар.
5. Келир үеде Төвүттүң статузун база төвүт биле кыдат чоннарның харылзааларын ажык чугаалажыышкыннар-биле эрттирер.

Бо беш чүүлдүң кол-ла утказы – бүгү Төвүттү кандыг-даа боо-чепсек чок, тайбың оргужаалы Ахимса (тайбың болгаш кандыг-даа күш дөгээшкин чок байдал дээн индий сөс) зоназы болдурары.

Башкының Конгресске чугаазын база тайбың планын төвүт-даа, өске-даа кижилер чүүлдүгзүнүп хүлээп алган. Кыдат тала ону тооп көрбээн, харын-даа Далай-Ламаның тайбың планын деткип, Лхасаның кудумчуларынга үнүп келген төвүт кижилерни полиция каржызы-биле базып, он ажыг кижини өлүрген. Болган чүүлдү кыдаттар чажырарын оралдашкан, ынчалза-даа Лхасага ажылдап турган даштыкы журналистер ол бүгүнү делегейге чугаалап көргүскен. 1959 чылдың соонда кыдат эжелелге удур ол бир дугаар мындыг улуг болуушкун болган.

Далай-Ламаның чүгле төвүт айтырыгны эвес, а каяа-даа, кандыг-даа маргылдаалыг апарган айтырыгны чүгле тайбың ёзу-биле шиитпирлээн туружун, бүгү-ле амылыг амытаннарга кайгамчыктыг ханы ынаан, мерген угаанын бедии-биле үнелеп, 1989 чылдың Нобель шаңналын Ыдыктыг Башкыга тывыскан. Бо бедик, делегейде эң-не үнелиг шаңналдарның бирээзин Башкыга тывысканы дээрге Ыдыктыг 14-кү Далай-Лама Тензин Гьяцонуң чүгле чорудуп турары буянныг ажылының эвес, а Башкының буянныг амыдырал-чуртталгазын бедии-биле үнелээни ол болур.

Амгы үеде төвүт чон болгаш Ыдыктыг Башкы база бир нарын айтырыгны шиитпирлээр ужурга таварышканнар. Төвүт шажынның ёзулалында Далай-Ламаның соонда база бир Ыдыктыг Башкыга Панчен-Лама хамааржыр. Панчен-Лама дээрге Амитабха Бурганның кижи хуулгаазынныг чаяалгазы болур.

10-гу Панчен-Лама-биле харылзаа

10-гу Панчен-Лама 1989 чылда Төвүттүң Шигацзе хоорайда Тчащи Лхөнпо деп бодунуң хүрээзинге чок апарган. Ол улуг Башкының кажан, каяа катап төрүттүнгенин дилеп, тывары дыка нарын чүүл. Тчащи Лхөнпо хурээзиниң камбы-ламазы Чатчел Ринпоче Ыдыктыг Далай-Ламаны ол улуг ажылды чорударынга дуза кадарын дилээн. Ыдыктыг Башкы даян кылып, улуг чажыт шажын ёзулалдар кылганының түңнелинде, катап төрүттүнген Панчен-Лама илереп тывылган. Ол 1989 чылдың апрель 25-те Төвүттүң соңгу чүгүнде Нагчуга бөдүүн көшкүн амыдыралдыг өг-бүлеге төрүттүнген алды харлыг бичии оол – Гедүн Чокьи Ньима болган. Ол дугайында 14-кү Далай-Лама 1995 чылдың майның 14-те улуг байырлалдыг ёзу-биле чарлаан. Ынчангаш Ыдыктыг Башкы Панчен-Ламага Панчен Ринпоче Тензин Гендун Иши Тинле Пунцог Пел Саңпо деп ат берген. Кыдаттар ол-ла дораан Далай-Ламаның айытканын шын эвес, “шажын херээн политика-биле холбап турар” деп медеглелдер кылганнар. Шынында кыдаттар боттары шажын айтырыын политика-биле холбап турарлар. Тчащи Лхөнпо хүрээзиниң улуг ламазы Чатчел Ринпочени “ Далай-Лама-биле каттыжып алгаш, Төрээн чуртун саткан” деп буруудадып, ол хүрээниң ламаларын тудуп, хоругдап эгелээн. Тщачи Лхөнпону чүс-чүс шериг машиналар долгандыг туруп алган. Алды харлыг Панчен-Ламаны ада-иези, акызы-биле кады чажыды-биле Пекинче апарган, ынчангаш Панчен-Ламаның салым-хуузу улуг дүвүрелди оттуруп турар.

Кыдаттар боттарының талазындан өске Панчен-Ламаны “тыпкан” болур турар. Ол база-ла бичии алды харлыг төвүт оол Гьялцен Норбу. Ынчалза-даа Индияда-даа, Төвүттүң бодунда-даа төвүт чон ол чүүл-биле чөпшээрешпейн турар. Чүге дизе амгы үеде ол нарын шажын ёзулалын чүгле арыг угаанныг, өттүр көөр Далай-Лама кылып шыдаар.

Шак ол бо чүүл делегейниң бурунгаар депшилгелиг кижилерниң угаан-сагыжын база катап Төвүтче хаара туткан. Төвүт айтырыгны көөрү база Панчен-Ламаны хостаар талазы-биле Европа Парламентизи 1995 чылдың июль 13-те тускай шиитпир хүлээп алган. Ону 232 кижи деткээн, 3 кижи удур, 10-у дадагалзаан.

Тывага кээп чорааны

1992 чылдың сентябрь 19-та эртенгиниң 9 шакта Тыва Республикага Ыдыктыг Улуг Башкы, Чырыткылыг XIV Далай-Лама Тензин Гьятцо моорлап келген. Делегей буддистериниң дириг бурганын Тыва Республиканың Президентизи Ооржак Ш.Д., Тыва Республиканың Дээди Хуралының Даргазы Бичелдей К.А., Тываның баштайгы Камбы-Ламазы Казак Сандан дээш, өске-даа удуртукчулар, шажын-чүдүлге төлээлери, журналистер болгаш артистер уткаан. Ыдыктыг Улуг Башкыны Кызылдың аэропордунга уткуп тура, ТР-ниң Президентизи Ооржак Ш.Д.: "Тыва чоннуң чүткүл соруун хей-аът киирип, сүлдезин бедидип, ооң шаг-үеден бээр сүзүгленип келген ыдыктыг шажын-чүдүлгезин бодарадып, улуг айыс-мөргүл кылып, судур номчуп, буян чедирип көрүңер дээн бистиң айыткал-дилээвисти биче сеткил-биле оваарып хүлээп алганыңар дээш, улуу-биле четтирдивис" - деп чугаалаан.

Ол-ла хүн Ыдыктыг Улуг Башкы Тыва Республиканың Дээди Совединиң каш хонук бурунгаар бадылааны Тываның чаа күрүне тугун Арат шөлүнге, хөй муң чон мурнуга ыдыктаан. Улуг Башкының Тыва черге аян-чоруу Улуг-Хем районнуң Хайыракан суурдан, ыдыктыг Хайыракан даандан эгелээн. Чадаана чоогунда Үстүү-Хүрээге база четкен. Чырыткылыг Далай-Лама чораан-на черлеринге тыва чон-биле ужуражып, мөргүл номчуп, йөрээл-судурларны үлеп, чажыг кылып турган.

Далай-Ламаның эртем-билии

Ыдыктыг Башкы чүгле бодунуң чону дээш эвес, а бүгү кижилерниң эп-найыралдыг, аас-кежиктиг чурталгазын күзеп, тайбың херээнге улуг үлүүн киирип чоруур. Амгы үеде 14-кү Далай-Лама делегейде эң-не хүндүткелдиг, билдингир кижилериниң бирээзи. Шажынның улуг мөргүлдерин Башкы чүгле Индияда эвес, а өске чурттарда база эрттирип, ачы-буянын муң-муң кижилерге көргүзүп чоруур. Чижелээрге, Калачакра Өөредиин Индиядан өске чурттарга база эрттирип чоруур. Оон аңгыда Далай-Лама буддизмниң философиязын кайы-даа чурттарның университеттеринде номчуп, эртем конференцияларында киржип турар. Янзы-бүрү эртемденнер Далай-Лама-биле чугаалажыышкынның соонда, буддизм Өөредигниң амгы үениң эртемнеринге чоогун, харын-даа эң-не нарын философчу айтырыгларынга дорт харыыны берип турарын кайгап турарлар. Ынчангаш бо үеде буддизмни чүгле шажын эвес, а эртем-дир деп санап турар апарган. Ооң уламындан буддизми өөренип, хүлээп ап турар улустарның саны ооң мурнунда черле буддисчи турган Азия чурттарындан аңгыда, Германияда, Англияда, Францияда, Италияда, Испанияда, АКШ-та болгаш өске-даа чурттарда чыл санында көвүдеп олурар. Оларның хөй кезии – эртем-билиглиг, шинчилел болгаш анализ кылып билир кижилер болуп турар.

Ыдыктыг Далай-Лама Тензин Гьяцо дыка хөй чурттарның университеттериниң эртем доктору. Чижелээрге, Индияның Бенарестиде индуизм унивеситединиң философия доктору, АКШ-та Кэролл-колледжизиниң теология доктору, Лос-Анжелестиң чөөн чүк университединиң буддизм философиязының доктору, Сиэттл университединиң гуманитарлыг эртемнер доктору, Париж университединиң Хүндүлүг доктору болгаш оон-даа өске. Эртем шаңналдарын база Далай-Лама Башкыга дыка хөй университеттер, эртем төптери тывыскан.

Бүгү талазы-биле алгаш көөрге, 14-кү Далай-Лама бистиң XX чүс чылдың эң-не онзагай, өскелерден ылгалып турар, чырык, сорунзалыг угаанныг кижизи болур. Делегейниң кандыг-даа чурттарында кижилер Далай-Ламаны көрүп, Башкыга ужуражырын улуг аас-кежик кылдыр санап чоруур. Сайзыраңгай чурттарның президентилери Башкы-биле ужуражыгларын чыл санында эрттирип турарлар. Ол дээрге Ыдыктыг Башкыны эң-не улуу-биле хүндүлеп, өскелерден бир янзы көрүп турары ол. Ооң-биле кады, түрегдел көрүп чоруур төвүт чонну билип, оларны деткип турары-дыр. Амгы үеде төвүт чон буддизмни эң-не арыг хевири-биле кадагалап алган эртинелиг улус болур. Ынчангаш төвүт айтырыг дээрге-ле Далай-Лама Башкының чугаалап турары дег, арыг, шын буддизмни камгалап алыры-дыр. Буддизмниң күштүү – ооң шынныында. Ол шынны амгы үеде Ыдыктыг Далай-Лама болгаш төвүт чон тудуп чоруур.

2007 чылдың Декабрь 8-те Италияга чорааш

Ыдыктыг 14-кү Далай-Ламаның арыг, кызыгаар чок, чаагай, ханы кээргел сеткили ооң эң-не ынак тейлээнде илереттинген:

Октаргай турбуже,
Амылыглар чурттагыже,
Човулаңны арыдар дээш,
Мен база артып каайн.

Дөзү:

1. Доңгак Светлана Чондан-оол уруу. Ыдыктыг XIV-кү Далай-Лама. Тензин Гьяцо. Кыска намдары. Тываның ном үндүрер чери. 2012ч.
2. 2ги дөзү