Элчиген азы азырал элчиген – аът хевирлиг тудуш дуюглуг черлик элчигенниң бир адырынга хамааржыр азырал амытан. Шупту азырал элчигеннер болза африкан элчигенниң салгалы болур.

Азырал элчиген
Эртемде классификациязы
Делегей чергелиг эртемде ады

Элчиген Тывада эдер

Тыва чоннуң торулгаларында элчигенниң ады кирип турар, оозун бодаарга, Тыва чуртунга элчиген турганы билдингир. Хүңгүртү хемниң, амгы Куңгуртуг суурнуң чоогунда Тере-Хөл шивээзи бар. Шаг-шаанда ол шивээге элчиген кулактыг хаан чурттап турган дижир. Бо болза эрте-бурунгу шагның торулга чугаазы-дыр.

Тываның улустуң чогаалчызы Степан Агбаанович Сарыг-оол 1934 чылда «Тиилээн бис» деп шүлүүнге мынчаар бижээн:

Элчиген мунган данчааты кээр –
Элейти сүрүп чана бээр.

Манчы-Кыдат хаан төрезинге Тыва чагыртып турар шагда бистиң чуртувуска элчиген мунган кыдаттар кээп турганын бо одуруглар херечилеп турар.

1904 чылда Чөөн-Хемчиктиң Алдыы-Ишкинге төрүттүнген, 1985 чылда мөчээн Алексей Ширинмеевич Баирниң төөгүп органын ёзугаар алырга, Сүт-Хөл девискээринге база Теве-Хая адаанда Чанагаш деп чер ынчаар элчигеннерлиг тывалар бар бооп турар.

Амгы үениң чизе-даңзызын ёзугаар алырга, Тыва чуртунда элчигенни мал кылдыр азыравайн турар.

Чок чүвени бар кылдыр бадыткап турар күчүлүг херечи болза тыва чоннуң бурунгу ырлары болур. Мындыг одуругларны сактып көрээлиңер:

Тооруктуг долгай Таңдым,
Долганзымза, тодар-ла мен.
Тос-ла чүзүн малымайны
Азыраза, байыыр-ла мен.

Тывага тос чүзүн мал турганын бо одуруглар сагындырып турар. Амгы үеде Тывада чеди чүзүн мал колдап турарын билир бис.

Элчигенни Тывага нептередип келген үези шала сөөлзүредир бооп болур. Эртемден В. И. Дуловтуң бижип турары болза Кыдатка турган Цин чазааның азы Манчы-Кыдаттың хаан төре чазааның болгааганын ёзугаар Тыва чуртундува кыдат садыгжыларның эңдерилдир сөктүп киргени 1901 чыл бооп турар.

Элчигенниң Тывага келбестей бергени Манчы-Кыдаттың хаан төрезиниң буурап дүшкени-биле дүгжүп турар, ол чүл дээрге 1913 чылдың февраль 12-де Манчының эң сөөлгү хааны Пу И дүжүлгезинден дүшкен, ооң соонда Тыва биле Кыдаттың аразында харылзаа чоорту үстү берген.

Дөзү эдер

  1. Монгуш КЕНИН-ЛОПСАҢ: ТЫВА ЧАҢЧЫЛ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. – Тувинские традиции. Книга вторая: священные традиции тувинского народа. – Кызыл: Тувинское отделение педагогического общества при Министерстве образования республики Тыва: Издательство “Новости Тувы”, 1999. На тувинском языке. 352 с.